تارنمای رسمی عبدالکریم نعناکار کریدور شمال - جنوب(زنگزور )
این روزها بحث کریدور شمال - جنوب در محافل سیاسی و لجستیکی نسبت به گذشنه داع تر شده است. بی مناسبت ندیدیم تا تاریخچه ای از این منطقه را از منظر های متفاوت به اطلاع خوانندگان گرامی مجله صنعت حمل و نقل برسانیم.
یکی از مهمترین معابر این کریدور زنگزور می باشد . زنگزور (Zangezur) منطقه‌ای کوهستانی در جنوب قفقاز است که در مرزهای ارمنستان و آذربایجان قرار دارد. این منطقه شامل زنجیره کوه‌های زنگزور است که بین ناحیه سیونیک در ارمنستان و ناحیه نخجوان (تحت کنترل آذربایجان) واقع شده است. زنگزور مرزی طبیعی بین ارمنستان و نخجوان قرار دارد و به عنوان یک مسیر مهم بین ارمنستان، آذربایجان و ایران عمل میکند. همچنین، این منطقه دسترسی به نخجوان، که منطقه‌ای جدا از سرزمین اصلی آذربایجان است، را فراهم می سازد به همین دلیل از نظر جغرافیایی و استراتژیک بسیار مورد اهمیت است. از طرفی زنگزور غنی از منابع معدنی مانند مس و سایر فلزات گرانبها است. به دلیل منابع طبیعی ارزشمند، همواره مورد توجه کشورها و شرکت‌های بزرگ معدنی بوده است. با توجه به اهمیت منطقه استراتزیکی که در بالا آورده شد، در سال‌های اخیر، کریدور زنگزور به عنوان بخشی از توافقات آتش‌بس بین ارمنستان و آذربایجان پس از جنگ قره‌باغ (2020) مورد توجه قرار گرفته است.
البته بین کشورهای ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه زنگزور اختلافاتی هست و این اختلافات و منازعات، ریشه‌های تاریخی و قومی عمیقی دارند و به اوایل قرن بیستم برمی‌گردند.
عواملی از قبیل فروپاشی امپراتوری روسیه(1917) و استقلال جمهوری‌ها ،جنگ قره‌باغ دوم به شکل‌گیری و تشدید این اختلافات کمک کرده‌اند. پس از جنگ قره‌باغ دوم در سال 2020 و توافق آتش‌بس که با میانجی‌گری روسیه حاصل شد، در آن زمان بود که بحث‌ها بر سر ایجاد کریدور زنگزور که نخجوان را به سرزمین اصلی آذربایجان متصل میکند، شدت گرفت. این کریدور از طریق خاک ارمنستان می‌گذرد و آذربایجان بر آن تأکید میکند، در حالی که در این میان، ارمنستان نگرانی‌هایی در مورد تمامیت ارضی و حاکمیت خود دارد. در مجموع، بخشی از نزاع‌های گسترده‌تر بین ارمنستان و آذربایجان بر سر مرزها، هویت قومی و منافع استراتژیک است که تاکنون به شکل‌های مختلف ادامه دارد.
- موازنه بین ارمنستان و آذربایجان: روسیه تلاش میکند تا یک موازنه بین ارمنستان و آذربایجان حفظ کند. هرچند حمایتی تاریخی از ارمنستان داشته است، اما به ویژه پس از جنگ 2020، سعی کرده تا با آذربایجان هم همکاری نزدیک‌تری داشته باشد. این توازن برای روسیه ضروری است تا نفوذ خود را در هر دو کشور حفظ کند و از ورود قدرت‌های دیگر مانند ترکیه و غرب جلوگیری کند
- در آخر موضوع کریدور زنگزور، آذربایجان برای اتصال نخجوان به سرزمین اصلی‌اش به آن علاقه‌مند و حساس است، روسیه از ایجاد این کریدور به شرطی که تحت کنترل ارمنستان باقی بماند و از نظر حاکمیت، تغییر مرزی نداشته باشد، حمایت میکند. به عبارت دیگر، روسیه خواهان یک راه‌حل است که هم منافع آذربایجان در ارتباطات منطقه‌ای و هم حفظ تمامیت ارضی ارمنستان را تضمین کند.
مواضع ایران در این زمینه به چند نکته کلیدی تقسیم می‌شود.
- حفظ تمامیت ارضی کشورها ایران به طور رسمی همیشه بر حفظ تمامیت ارضی کشورهای منطقه تأکید کرده است، از جمله ارمنستان و آذربایجان. جمهوری اسلامی مخالف هرگونه تغییر مرزهای بین‌المللی است و بر این باور است که این گونه تغییرات می‌تواند باعث بی‌ثباتی و افزایش تنش‌ها در منطقه گردد.
- نگرانی از حضور نیروهای خارجی در قفقاز به ویژه نیروهای ترکیه و اسرائیل یکی از مهمترین نگرانی‌های ایران در رابطه با این مناقشه است. ایران نگرانی عمیقی از تقویت نفوذ ترکیه و اسرائیل در مرزهای شمالی خود دارد، زیرا این دو کشور به طور مستقیم از آذربایجان در جنگ 2020 با ارمنستان حمایت کردند. ایران بارها هشدار داده است که حضور نظامی کشورهای خارجی در نزدیکی مرزهایش را تحمل نخواهد کرد.
- روابط تاریخی و سیاسی با ارمنستان و آذربایجان ایران با هر دو کشور آذربایجان و ارمنستان روابط خوبی داشته است. از یک سو، ایران به دلایل فرهنگی، زبانی و تاریخی با آذربایجان اشتراکاتی دارد، از سوی دیگر، ایران با ارمنستان نیز روابط نزدیکی دارد و این کشور برای ایران به عنوان یک مسیر تجاری و هم‌پیمان در مقابله با نفوذ ترکیه و اسرائیل اهمیت دارد
- نگرانی‌های قومی ایران به دلیل جمعیت آذری‌زبان خود در مناطق شمال غربی کشور، تحولات در آذربایجان و ارمنستان را با دقت دنبال میکند. هرگونه افزایش تنش در منطقه ممکن است بر احساسات قومی در داخل ایران تأثیر بگذارد و باعث بروز مسائل داخلی شود. از این رو، ایران به دنبال یک راه‌حل دیپلماتیک و مسالمت‌آمیز برای کاهش تنش‌ها در منطقه است.
در آخر اهمیت کریدورهای تجاری و امنیتی منطقه زنگزور برای ایران از نظر ترانزیتی و تجاری اهمیت زیادی دارد، زیرا این منطقه یکی از مسیرهای کلیدی برای اتصال ایران به ارمنستان و گرجستان، و از طریق آن‌ها به دریای سیاه و اروپا است. از دست رفتن این مسیر یا محدود شدن آن به نفع آذربایجان می‌تواند منافع تجاری و اقتصادی ایران را به خطر بیندازد. به همین دلیل، ایران با دقت به تحولات مربوط به کریدور زنگزور نگاه میکند و خواهان حفظ راه‌های ارتباطی موجود است.
با عنایت به موارد در طول جنگ قره‌باغ دوم در سال 2020، ایران سعی کرد بی‌طرفی خود را حفظ کند و هر دو طرف را به صلح و مذاکره دعوت و با حمایت از راه‌حل‌های دیپلماتیک برای رفع اختلافات تأکید نماید.
کریدور شمال-جنوب (North-South Transport Corridor) یک پروژه ترانزیتی بین‌المللی است که هدف آن اتصال آسیای جنوبی (به‌ویژه هند) به شمال اروپا از طریق ایران و روسیه است. این کریدور از مسیرهای زمینی، ریلی و دریایی استفاده میکند تا حمل‌ونقل کالا بین کشورهای شرکت‌کننده را تسهیل کند. ایران نیز در این طرح نقش کلیدی دارد، زیرا مسیرهای اصلی این کریدور از ایران عبور می‌کنند
البته منطقه زنگزور از نظر جغرافیایی در جنوب ارمنستان قرار دارد و مستقیماً در مسیر کریدور شمال-جنوب قرار نمی‌گیرد، اما از نظر ترانزیتی و ارتباطی شامل اتصال ارمنستان به ایران، مسیرهای ترانزیتی جایگزین ایران-آذربایجان –اروپا و ایران-ترکیه -اروپا، نقش استراتژیکی در منطقه قفقاز بازی می کند و از اهمیت فراوانی برخوردار است.
اما بطور خلاصه باید اطمینان داشته باشیم که بازگشایی کامل زنگزور فرصت‌هایی را برای ایران فراهم میکند که شامل تقویت مسیرهای ترانزیتی، افزایش همکاری‌های اقتصادی، حفظ ثبات مرزی، و تقویت موقعیت ژئوپلیتیک آن در منطقه است. با این حال، ایران باید چالش‌های مربوط به نفوذ ترکیه و اسرائیل و تغییرات احتمالی در مرزهای منطقه را مد نظر داشته باشد. ایران به دنبال بهره‌گیری از این فرصت‌ها در حالی است که تعادل ژئوپلیتیک در منطقه را حفظ کند.
با بازگشایی کامل زنگزور، ایران می‌تواند از این مسیر به عنوان یک کریدور جدید برای حمل‌ونقل کالا به قفقاز جنوبی و حتی اروپا استفاده کند و بین ایران، ارمنستان و گرجستان اتصال مستقیم تری برقرار نماید.
این کریدور به ایران این امکان را می دهد تا در رقابت با پروژه‌های ترانزیتی مانند کریدور میانی که ترکیه و آذربایجان را به آسیای میانه متصل میکند، فعال‌تر شود. و از طرفی به عنوان یک مرکز مهم حمل و نقل معرفی شده و وابستگی مسیرهای ترکیه‌ای را کاهش دهد تا اگر در دایره احتمالات تنشی با ترکیه ایجاد شد گزینه‌های دیگری برای تجارت و ترانزیت کالا وجود داشته باشد.در آن صورت است که ایران به عنوان یک بازیگر کلیدی در تحولات منطقه‌ای ظاهر شده و از افزایش نفوذ ترکیه و اسرائیل در قفقاز جنوبی نیز جلوگیری می کند.
البته جنانچه ایران به عنوان یک فعال سرمایه گذار در زیرساخت‌های حمل‌ونقل و لجستیک در منطقه زنگزور وارد شود قطعا سهمی مناسب از پروژه‌های تجاری و اقتصادی را به دست خواهد آورد و با تسهیل تردد کالا از طریق زنگزور، حجم بیشتری از کالاها را از طریق شبکه ریلی و جاده‌ای خود به مناطق قفقاز و فراتر از آن منتقل کند، که به توسعه اقتصادی کشور کمک شایانی خواهد کرد.
البته نباید از این نکته حیاتی غافل ماند که توسعه اقتصادی نیاز به توازن اقتصادی دارد بدین معنا، در صورتی که کریدور زنگزور بازگشایی شود، ایران باید به بهبود زیرساخت‌های بنادر خود (به ویژه بنادر جنوبی مانند بندرعباس و چابهار) و همچنین مراکز لجستیکی در شمال غربی کشور، همت گماشته تا نقش بیشتری در حمل‌ونقل بین‌المللی ایفا کند.